Instrumentos medievais de vento

Albogue (esquerda) e  texoletas (dereita)
Nome. Albogue.
Familia. Vento madeira.
Como é? É un tubo de madeira a cuxos extremos insérense dous pavillóns de corno, un máis grande que o outro; o maior serve de amplificador do son mentres que o pequeno serve para albergar unha cana na que se practicou unha incisión para convertela no órgano de son como lengüeta simple. No tubo fanse varios buracos (habitualmente, tres enriba e un abaixo) que modifican a altura da melodía.
Como soa? Soprando a través dunha dobre lengüeta e abrindo e pechando os burratos que están no tubo.
Historia. Este instrumento aparece en diferentes culturas e, aínda que hai autores e estudiosos que son partidarios da súa orixe asiática, é probable que, como en tantos outros casos, a aparición e difusión do seu uso sexa practicamente simultánea en diferentes rexións do planeta. En España existen diversos tipos de albogues documentados (País Vasco, Navarra, Castela, Madrid, Andalucía) e hai noticias acerca do seu uso noutros países como Marrocos, Grecia, India, Gran Bretaña (o pibcorn galés ou escocés), Rusia, Finlandia e ata algunhas rexións de América do Sur.
A palabra albogue parece derivar do árabe (a súa tradución sería "a trompeta"). Nalgunhas pezas obsérvase un asa baixo as canas para suxeitar mellor o instrumento; exemplos diso pódense ver na Colexiata de Touro (nun instrumento dun só tubo) e nas Cantigas de Santa María (cunha peza de dúas canas). 
Audición:

Añafil
Nome. Añafil. 
Familia. Vento metal.
Como é? Unha longa trompeta recta (1,60 m de lonxitude. O añafil é un aerófono formado por un tubo recto de metal que se ensancha desde a embocadura ata a saída do aire, co que se consegue unha adecuada resonancia.
Como soa? O seu son prodúcese mediante a vibración dos beizos do intérprete na parte denominada boquilla, peza con forma de pequeno embude, como sucede na trompeta
Historia. Colle o seu nome do árabe, citado no Arcipreste de Hita. Instrumentos de caracter heráldico e militar, que normalmente se tocaban xunto a timbais. Temos numerosos exemplos iconográficos nas cantigas, onde se pode observar como un mesmo interprete tañía dous trompas á vez.
No século XVI cúrvase o longo tubo, para facelas máis manexables cando se desfila con elas ou se monta dacabalo. Podemos ver un exemplo do seu uso no enterro de Carlos V en 1558, en Bruxelas. Este modelo permanecerá en uso durante todo o Renacemento e Barroco, ata que no XVIII engádenselle as chaves,e no XIX os pistones.
Audición:

Chirimías

Nome. Chirimía.
Familia. Vento madeira.
Como é? Especie de oboe de maiores dimensións moi usado nos desfiles e actos relevantes. Ten sete buratos. Tubo lixeiramente cónico e dobre lengüeta, acabado nun pavillón moi pronunciado.
Como soa? A cana introducíase na boca ata o apoio labial, deste xeito, o son resultaba ríxido, ao xeito dun fol. A chirimía produce sons cheos de moita tristeza. Algúns o describen como un "choro".
Historia.  Nome que provén do francés chalemelle, e este, á súa vez, do grego, calamos . Noutros documentos aparece como bombarda, que é como se coñecía á chirimía no reino de Aragón.  Utilizado profusamente na música de rúa, procesións, cortexos, recepcións, danzas, etc pola potencia do seu son.
Coñeceu o seu máximo esplendor durante os séculos XV e XVI. A partir deses séculos foi substituída paulatinamente polo oboe.
Foi un instrumento levado a América e aínda hoxe está presente no folclore de moitos países americanos.
Unha chirimía reconstruída. 
Audición:


Cornamusa
Nome. Cornamusa, gaita, odreciño, chevrette.
Familia. Vento madeira.
Como é? É un tipo de gaita medieval que consiste nun odre ou pelello onde se almacena o aire, unha boquilla para introducilo, e os tubos do clarinete, máis exactamente un tubo melódico e dous bordóns ou roncóns.
Como soa? Aerófono de lengüetas (simples e dobres). O seu sopro é indirecto e o seu son é constante grazas a un odre de coiro que almacena o aire.
Historia. Parece que o termo gótico gaits (cabra) é a orixe do nome deste instrumento, que xeralmente se confecciona a partir dunha pel dese animal. A orixe do instrumento parece atoparse nas terras de Asia Menor ou na India. Cara ao ano 400 a. C. en Grecia, Aristófanes cita nas súas obras un antigo tipo de gaita. Historiadores romanos citan un instrumento denominado morna utricularis, do que parece que era un consumado intérprete o emperador Nerón. No ocaso do Imperio Romano o instrumento caeu nun absoluto esquecemento, e parece que na Idade Media espertou dese letargo, ou foi reinventada como aseguran algúns investigadores. Ata finais do século XIII, as gaitas que atopamos representadas carecen de bordóns (tubo longo que produce a nota pedal). Pero a partir desa data vánselle incluíndo cada vez máis, ata chegar a modelos de tres e máis tubos de acompañamento harmónico. É un instrumento que pronto foi recluído na música folclórica e popular.
Aparece na Cantiga nº 280, como un instrumento cun tubo melódico (o punteiro) e un bordonciño, ambos insertados na parte frontal do instrumento. Documentada polo Arcipreste e Fernan Ruiz. O nome de cornamusa é influencia francesa, e chámalla así no reino de Aragón. 
Unha reconstrución moderna dunha cornamusa. 
Audición:


Cornetas
Nome. Corneta
Familia. Vento madeira.
Como é?  O seu tubo é de madeira, e ten buracos como as frautas de pico e chirimías. A boquilla adoitaba facerse de corno ou de madeira, e o corpo de madeira forrada dunha fina capa de coiro, ten unha característica forma curva que nos recorda a súa orixe orgánica. O seu nome provén de corno, corno, xa que efectivamente en principio construíanse a partir das hastas de distintos animais.
Como soa? É un instrumento híbrido, xa que se sopra a través de boquilla, como na maioría dos metais, pero o seu tubo é de madeira, e ten buracos como as frautas de pico e chirimías. Soa ao soprar pola boquiña e tapar ou destapar os buratos. Séose tocar de pé.
Historia. Antiquísimo instrumento do que xa temos noticias no Antigo Testamento.
A finais do século XV aparece no entanto un instrumento cunhas características organolóxicas e tímbricas moi precisas, chamado Zink nos paises anglosaxóns, cornetto en Italia e corneta en España, usado regularmente desde 1500 a 1650 en agrupacións de ministriles de toda Europa, ben como instrumento solista superius, ben para dobrar ou adornar as voces de soprano e contralto.
É instrumento virtuoso onde os haxa, e durante anos mediuse co violín en públicos concursos para determinar cal dos dous podía facer maior número de filigranas e coloraturas en menos tempo... Case sempre gañaba o violín, o que finalmente determinou aos compositores a deixar de pensar neste instrumento para as súas composicións.Na segunda metade do XVIII desaparece completamente das orquestras.
Documentada na cantiga 270 das Cantigas de Santa María
Audición:

Exabebas
Nome. Exabeba, ajabeba, xabeba ou frauta traveseira.
Familia. Vento madeira
Como é? Construída habitualmente con cana, o que permitía aproveitar un dos seus nós como 'tapón,
Como soa? Consistente nunha frauta que se toca de forma oblicua
Historia. Utilizadas desde o século XII, pero moito menos populares que as de pico consecuencia da súa maior dificultade de execución.
En España coñeceulla durante moitos anos co nome de exabeba, do árabe sababa
A axabeba  é a denominación coa que, desde o século XII, empeza a ser coñecida en territorios occidentais a frauta traveseira. Aínda que a súa orixe etimolóxica é árabe (arabebbah), en realidade chegou a Europa a través do imperio bizantino desde onde pasou a territorios germánicos polo que, durante moito tempo, tamén foi coñecida como fistula germánica para diferenciala da fistula anglina (frauta vertical e de pico); nas fontes literarias hispánicas óptase pola simplicidad e fálase de axabeba (travesera) ou de frauta (de pico). Parece ser, pois, que o seu uso pronto quedou relegado a ámbitos árabes, sobre todo logo da conquista dos territorios dominados por estes.
E iso, sen prexuízo de que desde o século XV, estivésese desenvolvendo a partir da fístula germánica a frauta travesera, como instrumento autóctono de Europa, que calaría moi fondo na música culta.
Fóra do ámbiro arabesco foi utilizada con finalidade militar xunto co tambor, algo que se mantivo ata a Idade Moderna.
Audición:


Frauta de pico e tambor
Nome. Frauta de pico ou frauta doce (así chamada polo seu doce son). 
Familia. Vento madeira
Como é? A frauta de pico está constituída por un tubo de madeira, máis ou menos longo segundo a afinación do instrumento, en cuxo extremo superior atópase a emboca dura ou pico. No tubo contiña máis de tres buratos.
Como soa?  Na Idade Media era normal, como se testemuña nas reproducións das Cantigas de Santa María de Afonso X "O Sabio", que un mesmo intérprete a tocase xunto cun tamboril, modo de execución que perdura no noso folclore; neste caso a frauta constaba de 3 ou 4 buracos, para poder ser tocada cunha soa man.
Historia. Era de uso común entre xograres e trobadores na época medieval.
Durante todo o Renacemento e ata o Barroco é instrumento principal en toda Europa, tal vez polo seu baixo custo, tal vez pola súa facilidade de execución, tal vez polo seu timbre agradable e versatil, tal vez por todas ou por ningunha destas causas, existe un fantástico repertorio para este instrumento que vai do popular e sinxelo ata o máis culto e sofisticado.
No "Pórtico da Gloria" da Catedral de Santiago de Compostela, na arquivolta dos 24 anciáns tocando instrumentos,  non aparece ningún tipo de instrumento de vento.
Audición:


Launeddas
Nome. Launedda.
Familia. Vento madeira.
Como é?  É parecido ao alboque (instrumento de vento composto dun tubo cónico, no que se sopra a través dunha dobre lengüeta ) pero con tres tubos cilíndricos. Os tubos son de distinta lonxitude. O maior pode medir de 50 a 100 cm e vai atado ao tubo mediano. O tubo máis pequeno vai solto; pero introdúcense os tres ao mesmo tempo na boca.  A Launeddas trátase dun aerófono pertencente ao grupo dos clarinetes. Está formado por tres clarinetes fabricados con cana de Castela. As lengüetas de cada un destes están talladas sobre outra peza do mesmo tipo de cana a cal insérese no tubo melódico e adhírese a este con cera de abellas. 
Como soa? Cada tubo da launeddas cumpre unha función específica. Dous deles posúen 5 buracos de dixitación, os cales permiten cambiar a altura dos sons que produce o instrumento e así formar unha melodía. O terceiro tubo non ten orificios de dixitación, senón que produce unha soa nota que funciona como baixo continuo.
Historia. O emprego da launeddas está comprobado dene a prehistoria ata os nosos días. Instrumentos do mesmo tipo, que utilizan técnicas similares, están presentes en toda a costa mediterránea.
É un instrumento que está, actualmente, moi presente na cultura popular da illa de Sardeña (Italia).
Audición:


órgano portativo
Nome. Órgano portativo ou de man.
Familia. Vento
Como é? Órgano portativo (do latín portare, "levar") era o suficientemente pequeno como para poder suspendelo do pescozo cunha correa ou cadea. É un organo pequeno cos seus tubos e as súas teclas. Tamén ten un fol para suministraar o aire.
Como soa? O seu timbre era moi agudo debido á cortedad dos seus tubos. O organista accionaba o teclado coa man dereita, mentres coa esquerda insuflaba o vento grazas a un fol pequeno situado na parte traseira. Tocábase sentado apoiado sobre os xeonllos ou de pé.
Historia. A máis antiga reprodución dun órgano portativo atópase nun capitel do mosteiro románico de Santa María la Real de Nieva, en Segovia. Órgano portativo ou de man, moi usado desde o século XII. 
Moi usado desde o século XII. Utilizáronse ata ben entrado o século XV en procesións relixiosas, e música de rúa.
Os órganos portativos aparecen utilizados a maior parte das veces por un seglar que toca de pé, e algunhas veces sentado. Nalgúns casos ao organista caracterízaselle claramente como un trobador ou como un rei ou nobre músico. Todo isto lévanos a supor que o órgano portativo puido estar asociado principalmente á música profana, polo menos na Alta Idade Media. Parece que a miúdo o organista cantaba mentres tocaba o portativo: observemos que, dos doce anxos que aparecen na arquivolta que enmarca a Epifanía de Jacques Perut na Catedral de Pamplona (s.XIV), o que tañe o portativo é o que presenta unha actitude máis clara de estar cantando. Represéntase con frecuencia o órgano portativo tocado por un anxo, normalmente xunto a outros anxos que tocan outros instrumentos. É o caso da arquivolta da Epifanía da catedral. 
O uso do órgano portativo chegou ao seu declive durante o século XV, seguramente debido á crecente importancia da polifonía que o pequeno instrumento xa non era capaz de abordar.
Unha recosntrución moderna dun órgano portativo medieval.
Audición: